امام رضا

آن ستاره هشتم هدايت از عمده‏ترين پايه‏هاي ديانت و جوشان‏ترين چشمه‏هاي حکمت و يقين به شمار مي‏رود که اسرار نبوت، ودايع رسالت و امامت بعد از پدر بزرگوارش حضرت امام کاظم(ع) به ايشان انتقال يافت. حضرت علي بن موسي‏الرضا(ع) فرزند پيشواي پاک و پارسايي است که در فرصت‏هاي مقتضي به رغم اختناق، فشارهاي سياسي و توطئه‏هاي گوناگون خلفاي خلافکار معاصرش، به نشر احکام و معارف الهي پرداخت و ميراث گرانقدري از فرهنگ سترگ اهل بيت(ع) را در دسترس علاقه‏مندان، در اعصار بعد قرار داد.

صبر، شجاعت، عبادت و تقواي امام هفتم و در يک کلام شخصيت ملکوتي آن حضرت در حدّي بوده است که در زمان خود کسي در برتري مقام ورع و معنويت آن وجود بابرکت هيچ گونه ترديدي نداشت. رنج‏هاي طاقت فرسايي که امام موسي کاظم(ع) در راه دفاع از اسلام و مبارزه با باطل متحمل گرديد اشتياق و رسالت ايشان را در جهت گسترش حق‏طلبي و حراست از اعتقادات آسماني نشان مي‏دهد.

مقام علمي و شخصيت معنوي امام رضا(ع) نيز مورد تأييد دوستان و دشمنان بوده و مي‏باشد در زماني که برخي علماي درباري و سياستمداران منحرف در صدد آن بودند تا در فرهنگ اسلامي خدشه وارد نمايند آن بدر منير با تعليمات الهي راه اجداد و نياکان و پدر پرهيزگارخويش را استمرار بخشيد و موازين ديني ناب را از گزند انحراف و زوال رهانيد و گام‏هاي ارزنده و مهمي در جهت تنوير افکار افراد جامعه و آشنايي مردم با چهره واقعي حکّام عباسي و نيز عدم مشروعيت آنان برداشت و لحظه‏اي از پرورش شاگرداني پرمايه، ارشاد مردم، دفاع از حريم حق و مقاومت در برابر باطل، غفلت ننمود و سرانجام در اين مسير به شهادت رسيد.

مادري نيکوسرشت

مادر آن امام همام کنيزي از شمال آفريقا يا جنوب اروپا بود که به مدينة‏النبي انتقال يافت و او را تکتم مرسيه مي‏ناميدند. ياقوت حموي مرسي را از شهرهاي جزيره سيسيل مي‏داند(1) ولي برخي گفته‏اند اين ناحيه همان بندر مارسي واقع در جنوب فرانسه است(2) البته در حريم امام موسي بن جعفر(ع) او را تکتم صدا نمي‏کردند و مادر امام هفتم وي را که عروسش بود، طاهره ناميد و گفته‏اند لقبش نجمه بود، هاشم معروف حسني مي‏گويد: امام رضا(ع) از مادري به نام خيزران زاده شد و اضافه مي‏کند اين زن، کنيزي از نوبيه (از نواحي سودان کنوني واقع در شمال آفريقا) به نام اروي ملقّب به شقراء بوده است.(3) و در پاره‏اي منابع اين بانو با کنيه امّ البنين(مادر فرزندان) معروف گرديد و نامش را به استناد سروده‏اي تکتم ذکر کرده‏اند که ترجمه‏اش چنين است: «برترين مردم از نظر شخصيت، پدر، قبيله، و اجداد همانا علي (حضرت امام رضا(ع)) بزرگوار است. او را تکتم به عنوان هشتمين سمبل دانش و بردباري به عنوان امامي که حجت حق است برايمان به ارمغان آورد.»(4)

امام کاظم(ع) تکتم را از مردي که اهل مغرب( مراکش کنوني واقع در شمال آفريقا) بود، براي مادر ارجمند خويش، حميده مصفاة، ابتياع فرمود. در ابتدا آن برده فروش آفريقايي نُه کنيز را به امام هفتم عرضه داشت، امّا، حضرت هيچ کدام را نپذيرفت و فردي جز آنها را خواستار گرديد. برده فروش کنيز ديگري را نام برد که در آن زمان دچار بيماري و کسالت بود، امّا از ارائه‏اش اجتناب نمود، امام کاظم بازگشت و روز دوّم هشام بن حمران را مأمور نمود هشتاد ديناري را که فروشنده به عنوان بهاي اين کنيز مي‏طلبد، به وي بپردازد او هم چنين کرد و آن فرد بيمار را خواستار گشت، ليکن مرد مزبور خودداري ورزيد، مگر به شرط معرفي مردي که روز گذشته همراه با خريدار بوده است، هشام به او گفت: مردي از بني هاشم است و توضيح بيشتري نداد.

در اين هنگام تاجر مغربي به فرستاده امام گفت: اين کنيز مريض را از اقصي نقاط مغرب براي خويش ابتياع نموده است و به زني از اهل کتاب برخورده و آن بانو از وي خواسته است تا

کنيز را به او بفروشد، امّا در جوابش، خاطرنشان ساخته است: فروشي نيست و به خودم تعلق دارد. آن زن در پاسخش گفته است: اين فرد را شايسته تو نمي‏دانم. بلکه او براي مردي از بهترين انسان‏هاي روي زمين خواهد بود.(5) پسري به دنيا مي‏آورد که مردمان جهان تسليم او مي‏گردند و آن کنيز باکره بود.(6)

هنگامي که امام هفتم آن کنيز را خريداري نمود، اصحاب خويش را فراخواند و به ايشان فرمود: وي را جز به فرمان خداوند متعال خريداري ننموده است و چون از حضرت چگونگي ماجرا را جويا شدند، فرمودند: در رؤيايي راستين ناگهان جدّم رسول خدا(ص) و پدرم که سلام خداوند بر آنان بود، به سويم آمدند در حالي که قطعه حريري با آن دو، بود و چون آن را گشودند، پيراهني بود که تصوير اين کنيز بر آن نقش گرديده بود. پس گفتند: اي موسي کاظم بهترين مردمان روي زمين پس از تو، از اين کنيز برايت خواهد بود، آنگاه فرمان دادند نامش را علي بگذارم و افزودند خداوند توسط او، دادگري و دل سوزي را آشکار مي‏گرداند، پس خوشا به حال آن کسي که وي را تصديق نمايد و واي بر حال آن که با او عداوت ورزد و انکارش نمايد.(7) امّا تکتم برترين زنان در عصر خود، در دانش، ديانت، پرهيزکاري و متانت بود.

آنگاه که حميده مصفاة وي را مالک گرديد به علامت تکريمش، هرگز در مقابلش بر زمين ننشست. از نمونه‏هاي شگفت انگيزي که حميده براي فرزندش امام کاظم(ع) بيان داشت، اين بود که: من شکي در پاکي او و نسل وي ندارم و اين کنيز را به شما بخشيدم. همانا من در عالم رؤيا، رسول اکرم(ص) را مشاهده نمودم که خطاب به من فرمودند: اي حميده، نجمه را به فرزندش موسي (ع) ببخش که همانا بزودي برايش بهترين مردمان زمين را بدنيا مي‏آورد.(8)

نويد نوراني

شيخ صدوق از يزيد بن سليط روايت کرده است که گفت: همراه جماعتي امام صادق(ع) را در راه مکّه ملاقات کرديم، در آن موقع به امام عرض نموديم: پدر و مادرم فدايت، شما امامان پاکيد و مرگ چيزي است که کسي را از آن گريزي نمي‏باشد، پس نکته‏اي بفرمائيد تا به واپسين ماندگان خود برسانم، حضرت فرمود: آري اين‏ها فرزندان من هستند و اين بزرگ ايشان است، و اشاره فرمود به پسرش موسي کاظم(ع)، و در اوست علم، حلم، فهم، جود ومعرفت به آنچه مردم به آنها نياز دارند در اموري از دين که دچار اختلاف شده‏اند و در اوست حسن خلق و حسن جوار(خوش همسايگي) و او دري است از ابواب خداوند متعال و در او صفتي است بهتر از اين‏ها، عرض کردم: آن خصلت کدام است؟ فرمود خداوند عزّ و جلّ از او بيرون مي‏آورد دادرس و فريادرس اين امّت را و نيز نور و فهم و حکم اين مردم را، بهتر زائيده شده و بهتر نورسيده. پروردگار توسط او خون‏ها را محفوظ مي‏دارد، نزاع بين افراد را اصلاح مي‏کند، پراکنده‏ها را متحد مي‏نمايد، شکسته با او التيام مي‏يابد، برهنه پوشيده مي‏شود و گرسنه سير مي‏گردد. امور خوفناک امنيت پيدا مي‏کنند، مردمان مطيع فرمانش مي‏گردند، بهترين خلايق باشد در هر حال چه در حال کهولت و چه ميان سالي و چه در سنين کودکي و جواني و قبل از رسيدن به سن بلوغ، عشيره‏اش به سبب او، سيادت مي‏يابند. سخنش حکمت و سکوتش علم است براي مردم در آنچه دچار اختلاف گشته‏اند.(9) اين است پيش بيني حضرت امام صادق(ع) درباره حضرت امام رضا(ع).

زماني که نجمه به حضرت علي بن موسي الرضا(ع) بارور گشت سنگيني حمل را حس نمي‏کرد و تسبيح، ذکر خداوند و تهليل را از او مي‏شنيد در حالي که فرزندش در رحم بود. شيخ صدوق که از طريق اسناد معتبر اين نکات را به نقل از مادر امام، روايت کرده است اضافه مي‏کند: وي گفته است: چون چنين حالاتي را از درون خود گوش مي‏دادم دچار خوف و هراس گشتم و وقتي از خواب بر مي‏خاستم ديگر صدايي به گوشم نمي‏رسيد (زيرا وي اذکار مورد اشاره را هنگامي که خواب بود از طفل خود مي‏شنيد.)(10)

ميلادي مبارک

سرانجام روز پنج شنبه يازدهم ربيع الاول سال 153 هجري و پنج سال بعد از شهادت ششمين فروغ امامت در شهر مدينه حضرت امام رضا(ع) ديده به جهان گشود. البته شيخ کليني زمان اين ولادت با سعادت را سال 148 هجري ذکر کرده و اين خبر را صحيح‏تر دانسته است.(11) شيخ مفيد نيز با اين قول موافق است.(12) علامه مجلسي در بحارالانوار و کفعمي در مصباح منير چنين نظري دارند امّا ابن شهر آشوب سروي مازندراني نقل نخست را مي‏پذيرد و مي‏افزايد آن را غياث بن اميد از اهل مدينه شنيده است.

در هر حال امام رضا(ع) در ميان سي و چند فرزند حضرت موسي بن جعفر(ع) به عنوان بزرگترين آنها، دانشمندتر، شريف‏تر، مقدس‏تر و زاهدتر، در اين تاريخ مدينه را بوجود مبارک خويش غرق نور و سرور نمود.(13)

با اعتماد به قول کليني در «کافي» و طبرسي در «اعلام الوري»، ولادت امام رضا(ع) به فاصله کمتر از يک ماه بعد از شهادت امام ششم رخ داده است و مؤيد آن خبري مي‏باشد که از امام کاظم(ع) نقل گرديده است که آن حضرت بارها خطاب به فرزندان خويش مي‏فرمود: اين برادر شما، علي بن موسي «عالم آل محمد» است. راجع به امور ديني خود، از او بپرسيدو هرچه مي‏گويد به ذهن خويش بسپاريد چون من از پدرم جعفر بن محمد(ع) مکرر مي‏شنيدم که مي‏فرمود: عالم آل محمد در صلب توست و او همنام اميرالمؤمنين(ع) است و اي کاش من او را مي‏ديدم.(14)

آن روز که اين وجود مبارک بدنيا آمد، نسيمي از نور، زمين را از عطر ميلادش روشن ساخت، عرشيان و فرشتگان مقدم مُنورش را گلباران کردند، آسمان شادمان و آيينه بندان و زمين زير چتر خورشيدي در انتظار در آغوش کشيدن مردي از تبار رسول اکرم(ص) پر تپش شده بود و آن روز خجسته نه تنها مدينه، حجاز که جهان اسلام مواج از شفافي عشق شده و آسمان نورافشان گرديد. لحظه‏ها بر قدوم اين نوزاد کرنش نمودند. از اوج ملکوت تا سطح زمين، از کوه تا دشت، از بالا تا پايين با تابندگي جذّاب مهتاب و درخشش ستارگان، چراغاني شده بود. نور و سرور در حجاز خيره کننده، دل‏انگيز و دل‏پذير بود، روزي که خورشيد هشتم بامداد سعادت و ابتهاج را اعلام داشت، فراز ملکوت لبخند مي‏زد. مردمان نيز شکر گزار بودند چرا که مشيّت الهي بر اين تعلق گرفته تا بر جهانيان منّت بگذارد و فروغي درخشان را به گيتي بياورد. شخصيتي مشعشع و مقدس که نمي‏توان او را در قالب الفاظ و مفاهيم محدود وصف کرد.

جوانه‏هاي جاويد

وقتي اين کودک پا به عرصه وجود نهاد حميده مصفاة مادر او را ملقب به طاهره نمود.(15) امام هنگامي که متولد گرديد، با دو دستش به مادر خويش تکيه نمود و سرخود را به سوي آسمان بالا برد و شهادت به يکتايي خداوند متعال، فرستاده‏اش و اوصيائش را بر زبان جاري نمود، همانگونه که سنت متداول در فرزندان ائمه است آن حضرت ختنه شده و ناف بريده پاي بر گيتي نهاد. پس از آن پدرش بر نجمه وارد گرديد و فرمود: اي نجمه گوارايت باد اين کرامت و لطفي که از سوي پروردگارت مي‏باشد. آنگاه حضرت، نوزاد را در آغوش گرفت، در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه را زمزمه فرمود و با آب فرات کامش را برداشت و وي را به مادرش برگردانيد و فرمود بگيرش که همانا او باقي مانده خداوند بر روي زمين است...(16)

ابن بابويه به سند معتبر از محمد بن زياد روايت کرده است که وي گفت حضرت امام کاظم(ع) در روزي که حضرت امام رضا(ع) متولد گرديد، فرمودند: اين فرزند من ختنه کرده و پاک و پاکيزه بدنيا آمد و ليکن ما تيغي بر موضع ختنه ايشان مي‏گردانيم از براي متابعت سنت نبوي. نقش خاتم آن حضرت ماشاء اللّه لاقوة الا باللّه و به روايتي حسبي اللّه بوده است. محدث قمي مي‏گويد اين دو نقل با هم منافاتي ندارد زيرا آن حضرت را دو انگشتر بوده است يکي از خودش و ديگري از پدرش به وي به ارث رسيد بود چنانچه کليني از موسي بن عبدالرحمن روايت نموده است.(17) در خصوص فضايل و عبادت مادر امام نقل کرده‏اند. در ايام شيرخوارگي حضرت، يادآور شد کس ديگري را که شير دارد مشخص کنند تا او را در اين زمينه کمک کند، پرسيدند مگر شير تو کم است؟ جواب داد، نه از اين بابت مشکلي ندارم ولي در اثر اشتغال به شيردادن، از انجام نوافل و ذکرهاي مستحبي باز مي‏مانم بدين جهت نيروي کمکي مي‏خواهم تا از اين امور بازنمانم.(18)

نام، لقب و کنيه

امام کاظم(ع) فرزندش را علي ناميد، ابوعماره مي‏گويد چون به امام هفتم عرض کردم، امام پس از خويش را معرفي کنيد، آن حضرت پس از توضيحي در مورد امامت که امري الهي است و امام از سوي خدا و رسولش معرفي مي‏گردد، فرمود: پس از من امر امامت به پسرم علي(ع) مي‏رسد که هم نام امام اول علي بن ابي طالب(ع) و امام چهارم علي بن الحسين (ع) است.(19) آري امام هشتم علي ناميده شد و به رضا ملقب گرديد که اين عنوان که برايش تعيين گشت فرماني از جانب پروردگار برپيامبرش حضرت محمد(ص) بود که بر زبان جبرئيل امين جاري گشت و نيز کنيه آن حضرت ابوالحسن گرديد.(20) لقب هايي چون صابر، فاضل، وفي، مرضي نيز براي امام هشتم، در منابع معتبر، ذکر کرده‏اند.(21) رضا در کتب لغت معاني متعددي چون دوست، محب، خشنودي و مانند آن دارد ولي علماي شيعه اين لقب را به معناي راضي به رضاي خداوند يا مرضي خدا و رسول گفته‏اند، عدّه‏اي از مورخان نوشته‏اند وقتي مأمون خليفه عباسي امام رضا(ع) را براي ولايت عهدي خويش برگزيد، حضرت را رضاي آل محمد ناميد.(22)

برخي ديگر ذکر کرده‏اند چون دوستان و دشمنان نسبت به اين مقام سياسي امام رضا(ع) اظهار خشنودي نمودند و چنين وضعي براي پدران ايشان رخ نداد از اين رو تنها آن حضرت به «رضا» معروف گرديد.

شيخ صدوق هم بنا به روايتي در عيون اخبار الرضا گفته است: بايد يادآور شد داعيان و مبلغان بني عباس در اواخر حکمراني امويان مردم را دعوت کردند که به رضا از آل محمد بيعت کنند يعني اين که بدون آن که از کسي نام ببرند، چنين عنواني را مطرح مي‏کردند زيرا خلافت امويان فاقد مشروعيت است و بايد به کسي از خاندان رسول اکرم(ص) که مورد رضايت همه باشد بيعت نمود و چون مأمون خود از بني عباس بود و اين خاندان نيز با حکومت آل علي مخالف بودند، وي حضرت علي بن موسي الرضا را به ولايت عهدي برگزيد و همه به اين انتخاب رضايت دادند و مصداق «رضا من آل محمد» در حق آن حضرت محقق گرديد، البته شيخ صدوق ضمن مطرح نمودن چنين موضوعي، در ادامه، آن را صحيح نمي‏داند و به روايت ديگري اشاره دارد که در آن آمده است: به حضرت امام محمد تقي(امام جواد(ع)) عرض شد: آيا هر يک از پدران شما رضاي خدا و رسولش نمي‏باشند، چرا از ميان همه آنان پدرتان به «رضا» موسوم گرديده است؟ حضرت پاسخ داد: همانا مخالفان اَمرِ امامت به رهبري

حضرتش راضي و خشنود گرديدند همانطور که موافقان امر امامت نيز از اين امر اعلام رضايت کردند و براي هيچ کدام از ائمه چنين امري بوجود نيامده است.(23) علامه محقق سيد عبدالرزاق مُقرّم پس از ذکر اين حديث خاطر نشان نموده است: اين استدلال يا صرفاً براي قانع گردانيدن سؤال کننده است و متناسب با درک و فهم او مطرح شده است يا براي بيان سرّ الهي که در نامگذاري حضرت امام رضا(ع) وجود داشته است و گرنه حديث صحيفه که از آسمان نازل گرديده گواه اين نکته است که القاب ائمه نيز همانند اسامي مبارکشان از جانب خداوند متعال که عصمت را در آن وجودهاي مقدس به وديعت نهاده، انتخاب شده است.(24)

ابن بابويه به سند خود از بزنطي روايت کرده است به خدمت امام تقي (ع) عرض کردم گروهي از مخالفانتان گمان مي‏کنند والد شما را مأمون ملقب به رضا گردانيد در هنگامي که آن حضرت را به عنوان ولايت عهدي خود انتخاب کرد. حضرت فرمود: سوگند به خداوند دورغ مي‏گويند بلکه حق تعالي او را به رضا مسمّي گردانيد براي آن که پسنديده خداوند در آسمان بود و رسول خدا(ص) و ائمه هدي(ع) در زمين از او خشنود بودند و ايشان را براي امر امامت پسنديدند و نيز به سند معتبر ابن بابويه از سليمان بن حفص روايت کرده است امام کاظم(ع) پيوسته فرزند خود را رضا مي‏ناميد و مي‏فرمود: بخوانيد فرزندم را رضا و گفتم به فرزند خود رضا و وقتي آن حضرت را مورد خطاب قرار مي‏داد ابوالحسن مي‏ناميد و چون امام موسي بن جعفر را ابوالحسن اوّل مي‏نامند براي امتياز لقب امام هشتم، آن حضرت را ابوالحسن ثاني گفته‏اند.(25) علامه مجلسي در کتاب جلاء العيون در احوال حضرت امام رضا(ع) علاوه بر اسامي، القاب و کنيه هايي که بدانهااشاره کرديم افزوده است به آن حضرت قرة اعين المؤمنين و غيظ الملحدين نيز گفته‏اند.(26)

سيماي با صلابت و دوران صباوت

امام هشتم از نظر قيافه و سيماي ظاهري بسيار پرجذبه و زيبا بودند، صورت مبارکشان گندم گون، محاسن و قامتي معتدل داشتند. در چشمان درشت و سياهشان که از زير ابروان پر پشتشان نمايان بود، يک جهان جذبه و نفوذ معنوي موج مي‏زد و همچون جدّ بزرگوارشان، رسول اکرم(ص) دو رشته گيسو، چهره جذابشان را در ميان داشت. نوشته‏اند حضرتشان شبيه‏ترين مردم به خاتم رسولان در عصر خودش بود، وقار، سطوت، متانت و هيبت آن حضرت در اوج بود. در عين حال جامه‏اي ساده و غالباً پيراهني از پارچه‏هاي خشن برتن مي نمودند و تنها در مجالس عمومي و در ميان مردم جبّه‏اي لطيف بر رويش مي‏پوشيدند، ابن عباد مي‏گويد: امام، تابستان‏ها بر روي حصيري مي‏نشستند و زمستان‏ها بر گليمي استراحت مي‏نمودند و تنها براي برخي نشست‏هاي جمعي، خويشتن را در مواقعي مي آراستند.(27) آن حضرت همچون ساير ائمه طاهرين، از همان سنين کودکي، رشد و کمال عقلي و اخلاق فوق العاده‏اي داشتند. حضرت امام کاظم(ع) در خصوص ايشان اشتياق فراواني بروز مي‏دادند و علوم، معارف و رازهاي امامت را به فرزندشان تعليم مي‏دادند و براي آن که شيعيان پس از شهادت امام هفتم حيران نگردند مقام شامخ امامت وي را به اصحاب نزديک و پيروان خاص و مورد اعتماد خويش گوشزد مي‏فرمودند. مفضّل بن عمرو مي‏گويد: خدمت امام موسي بن جعفر(ع) مشرف شدم در حالي که فرزندشان علي بن موسي الرضا(ع) در دامنشان قرار داشت و او را غرق بوسه مي‏ساختند، و زبانشان را مي‏مکيدند و گاهي بر دوش خويش سوار مي‏کردند و زماني کودک را در آغوش خويش مي‏فشردند و خطاب به او مي‏فرمودند: پدر و مادرم قربانت! چقدر بويت خوش، اخلاقت پاک و برتري و فضيلت تو آشکار است، عرض کردم: فدايت گردم براي اين کودک علاقه و ارادتي در قلبم ريشه دوانيد که نظير آن براي احدي جز شما در دلم قرار نگرفته است، حضرت فرمود: اي مفضّل نسبت او با من همچون نسبت من به پدرم مي‏باشد يعني همانگونه که از ميان فرزندان امام صادق(ع) منصب امامت تنها به امام کاظم رسيد از بين فرزندان ايشان، او وارث اين مقام معنوي و ملکوتي است. عرض کردم آيا پس از شما او صاحب امر و حجت خدا بر روي زمين است، فرمود: آري هر کس از او پيروي کند رستگار گرديده و هر کس از فرمانش سرپيچي نمايد کافر مي‏گردد.(28) آري حضرت رضا در پرتو تعاليم پدر بزرگوارش نشو و نما نمود و باليد و علوم و فضايلي را که آن حضرت از پدران خويش به ارث برده بود، دريافت نمود. آن امام همام حدود سي و پنج سال در پرتو درخشندگي پدر پارسايش زيست و از خرمن فيضش خوشه‏ها برچيد و با اين وصف دوران کودکي، نوجواني و جواني ايشان در زمان حيات امام کاظم(ع) بوده و با شهادت پدر رهبري معنوي و سياسي جامعه را عهده‏دار شدند.

ابرهاي تيره آن ستاره هشتم هدايت از عمده‏ترين پايه‏هاي ديانت و جوشان‏ترين چشمه‏هاي حکمت و يقين به شمار مي‏رود که اسرار نبوت، ودايع رسالت و امامت بعد از پدر بزرگوارش حضرت امام کاظم(ع) به ايشان انتقال يافت. حضرت علي بن موسي‏الرضا(ع) فرزند پيشواي پاک و پارسايي است که در فرصت‏هاي مقتضي به رغم اختناق، فشارهاي سياسي و توطئه‏هاي گوناگون خلفاي خلافکار معاصرش، به نشر احکام و معارف الهي پرداخت و ميراث گرانقدري از فرهنگ سترگ اهل بيت(ع) را در دسترس علاقه‏مندان، در اعصار بعد قرار داد.